i Love to Create!

Στο κέντρο της Ελλάδας, στα μέρη όπου γεννήθηκαν και βασίλεψαν ο Γραικός, ο Δευκαλίωνας κι ο γιος του Έλληνας, ο Ποίας, ο Φιλοκτήτης, ο Αχιλλέας και πολλοί άλλοι, στον τόπο που έδωσε στην Ελλάδα τ’ όνομά της, που γέννησε ήρωες κι αγωνιστές, εδώ βρίσκετε ο Δομοκός, ένας τόπος με μεγάλη ιστορική κληρονομιά. Η όμορφη και γραφική κωμόπολη του Δομοκού είναι χτισμένη γύρω από τη θέση της αρχαίας Ακροπόλεως των Θαυμακών, ερείπια της οποίας σώζονταν μέχρι τους Βυζαντινούς χρόνους. Εδώ όπου βρισκόταν η Ομηρική «Θαυμακίη», η πόλη που έχτισε ο βασιλιάς Θαύμακος και υμνήθηκε για την απαράμιλλη θέα που προσφέρει στον επισκέπτη. «Πανώριο το αγνάντεμα στου Δομοκού το κάστρο, χωρίς αντάρα στην ψυχή και γύρω με ηλιοφώς», εξυμνεί ο αλησμόνητος Αθανάσιος Ζορμπάς. Την θαυμάσια θέα του Δομοκού αναφέρουν όλοι οι νεώτεροι περιηγητές και εκ των αρχαίων συγγραφέων ο Λίβιος, με τη γλαφυρή του περιγραφή μιας πολύ γνωστής εικόνας σ’ όλους τους Δομοκίτες: «γλυκυτέραν την εντύπωσιν, είναι η τελεία ομιχλότης της υποκείμενης πεδιάδος». Οι Θαυμακοί, αργότερα Θαυμακός, ήταν πόλη της Αχαΐας Φθιώτιδας, όπου ο μεσαιωνικός και ο νεώτερος Δομοκός, η οποία υπήρξε από τα κυριότερα κέντρα των Αχαιών της Φθιώτιδας και αργότερα σημαντικό κέντρο και οχυρό των Δολόπων, «εξελιχθείσα επί της αρχαίας πόλεως Θαυμακού ή Θαυμακών, της Θαυμακίης του Όμηρου, οφείλει δε την σπουδαιότητα αυτής εις την σημαντικήν θέσιν την οποίαν κατέχει ως ελέγχουσα τας επικοινωνίας». Η ονομασία της πόλης αναφέρεται σε επιγραφές που βρίσκονται σήμερα στο μουσείο του Βόλου.

Χτισμένος εκεί όπου βρισκόταν η Ομηρική «Θαυμακία», η πόλη που έχτισε ο βασιλιάς Θαυμακός, υμνήθηκε για την απαράμιλλη θέα που προσφέρει στον επισκέπτη.

Στην μακραίωνη ιστορία του ο Δομοκός ανήκε στο βασίλειο των Δολόπων, αποτέλεσε μέλος της Αιτωλικής Συμπολιτείας και στο διάβα των αιώνων καταλήφθηκε από Γαλάτες, Ρωμαίους, Φράγκους, Καταλανούς και Τούρκους.

Φαίνεται ότι η φωνητική μεταβολή του Θαυμακός σε Δομοκό έγινε κατά το 2ο π.Χ. αιώνα ή αρχές της 1ης εκατονταετηρίδας. Σημαντικές αναφορές όμως στο όνομα του Δομοκού βρίσκουμε κατά την διάλυση του Βυζαντίου από τους σταυροφόρους  το 1204, τις αναφορές του 1208 ως λατινική επισκοπή, στο  «Χρονικό του Μωρέως» περί το 1388, στην ιστορία του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη περί το 1470 και στην «πρόθεση»  με τους  αφιερωτές της Ιεράς Μονής Ρεντίνας κατά το 1640. Στην εκκλησιαστική ιστορία αναφέρεται ως Δομοκός και ως Θαυμακός.

Κατά τον μεσαίωνα ο Δομοκός παρουσίασε σημαντική ακμή και ήταν μια από τις πόλεις που ανήκαν στη γυναίκα του αυτοκράτορα Αλέξιου Γ΄, αυτοκράτειρα Ευφροσύνη. Μετά την κατάληψη του Βυζάντιου από τους Φράγκους και τη διανομή του, ο Δομοκός περιήλθε στην εξουσία του βασιλιά της Θεσσαλονίκης Βονιφατίου.

Στα τέλη του 1393 ο Δομοκός καταλήφθηκε για πρώτη φορά, μαζί με τα Φάρσαλα, από τους Τούρκους και τον Βαγιαζήτ Α΄, καθώς έλειπε ο τοπικός ηγεμόνας Πιγκέρνης και οι κάτοικοι συνθηκολόγησαν. Απελευθερώθηκε από τους Τούρκους το 1881 μαζί με την υπόλοιπη Θεσσαλία στην οποία ανήκε ως τις αρχές της δεκαετίας του 1900. Έκτοτε ανήκει στο νομό Φθιώτιδας και αποτελεί έδρα του ομώνυμου Δήμου.

Στο Δομοκό υπάρχει τουρκικό μνημείο με επιτύμβια στήλη γραμμένη αραβικά και τουρκικά σε ανάμνηση της μάχης του 1897, το μεσαιωνικό κάστρο στη θέση αρχαίας ακρόπολης Θαυμακού, το τουρκικό χαμάμ, αψιδωτές λίθινες βρύσες, η μία με αραβική γραφή, το «Στρογγυλόκαστρο», το σπήλαιο «Κουδουνιστό πηγάδι», η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και ο Προφήτης Ηλίας με μοναδική θέα ως τον Όλυμπο και τα Μετέωρα.

Ο Δομοκός όμως έχει αδικηθεί ιδιαίτερα, παρά το φυσικό κάλλος, τη μεγάλη ιστορία και τα σημαντικότατα μνημεία της περιοχής που περιλαμβάνει ο σημερινός Δήμος Δομοκού και  τις φιλότιμες προσπάθειες λίγων «πεφωτισμένων» συμπατριωτών μας.

Πολλά και διάφορα θα μπορούσε να προτείνει κανείς για την αξιοποίηση, ακόμη, των φυσικών πόρων και της αγροτοκτηνοτροφικής παραγωγής στην ευρύτερη περιοχή που περιλαμβάνει άριστα προϊόντα, όπως το κατίκι, βραβευμένα όσπρια, νοστιμότατα κρεατικά, βελούδινα κρασιά και πλήθος άλλα αξιολογότατα προϊόντα

Εν κατακλείδι, ο Δομοκός θα μπορούσε, μ’ ένα όχι μαγικό αλλά μεθοδευμένο και συστηματικό τρόπο,  να γίνει όπως συνηθίζω να λέω το «Μέτσοβο της Κεντρικής Ελλάδας», μ’ ότι μπορεί να σημαίνει αυτό, ακόμη και στην εποχή της βαθιάς κρίσης και της ύφεσης.

Στις σελίδες μας θα παρουσιάσουμε σταδιακά σχετικές προτάσεις και παράλληλα όλα εκείνα τα στοιχεία που θα μπορούσαν να αποτελέσουν την απαρχή μιας νέας εποχής ακμής σ’ ένα τόπο που πραγματικά το αξίζει.

Είναι άλλωστε η γη που γέννησε, πολλά και άξια τέκνα κι ανάμεσά τους τον Ποίαντα, το Φιλοκτήτη, τον Ευρυδάμαντα, αλλά και τον Έλληνα!!!


Του Δημήτρη Β. Καρέλη

(Περισσότερα για το Δομοκό και τα χωριά της περιοχής στο βιβλίο του «Η γη που γεννήθηκε ο Έλληνας:  Η ιστορία της Βόρειας Φθιώτιδας και του Δομοκού»)

(Οι φωτογραφίες αποτελούν μέρος του προσωπικού αρχείου του Δημήτρη Καρέλη)

Η Μεγαλόχαρη, «Κυρά – Παναγιά», στη Βόρεια Φθιώτιδα

Οι Μουσουλμάνοι αναφέρονται στο πρόσωπό της επίσης αποκαλώντας την Παρθένο Μαρία αλλά και χρησιμοποιώντας τον προσδιορισμό Σαϊντά που σημαίνει «Κυρία». Η Παναγία γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ. Ήταν κόρη του κτηνοτρόφου Ιωακείμ και της Άννας, που καταγόταν από το βασιλικό γένος του Δαυίδ. Η Άννα ήταν στείρα, όμως λύνεται η στειρότητα της και γεννάται η Παναγία.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει το γεγονός αυτό της συλλήψεως στις 9 Δεκεμβρίου. Στα "απόκρυφα" κείμενα αναφέρονται τα Εισόδια, η Κοίμηση αλλά και η Ανάληψή της.
Η μεγάλη λατρεία που έχουν οι Έλληνες για τη «μάνα» του Θεού και των ανθρώπων αποδεικνύεται από τα πολλά ονόματα που της έχουν προσδώσει. Μεγαλόχαρη, Εκατονταπυλιανή, Φανερωμένη, Κοσμοσωτήρα, Χοζοβιώτισσα, Εικοσιφοίνισσα, Βρεφοκρατούσα, Ελεούσα, Θαλασσινή, Γιάτρισσα, Μυρτιδιώτισσα και πολλά ακόμη.
Η Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες γιορτές της χριστιανοσύνης. Η προετοιμασία των πιστών αρχίζει από την 1η Αυγούστου με τη νηστεία που διαρκεί έως τον Δεκαπενταύγουστο, αποτελώντας για τους Ορθόδοξους χριστιανούς το «Πάσχα του καλοκαιριού».
Στις 15 Αυγούστου χιλιάδες πιστών με την ψυχή γεμάτη ελπίδα και κατάνυξη, προστρέχουν στα αμέτρητα προσκυνήματα, όπου λιτανεύονται οι θαυματουργές εικόνες της Παναγίας για να μαρτυρήσουν τη πίστη τους στο πρόσωπό της.

Στη Βόρεια Φθιώτιδα και την περιοχή του Δομοκού υπάρχουν τρεις Θαυματουργές εικόνες της Παναγίας:

Η Παναγία Ελεούσα στην Ξυνιάδα Δομοκού

Το απόγευμα της 21ης Ιούνη του 1962 οι καμπάνες στην Ξυνιάδα Δομοκού ήχησαν δυνατά, επίμονα και χαρμόσυνα! Συνέβη τότε γεγονός μέγα και θαυματουργό, η εύρεση της εικόνας της Μεγαλόχαρης Παναγίας της Ελεούσας. Οι διηγήσεις όλων όσων έζησαν τις μοναδικές στιγμές, όπου η πίστη ζωντανεύει και η ψυχή πλημμυρίζει δέος και αγαλλίαση, είναι χαραγμένες βαθιά στην ψυχή όλων όσων δεν είχαμε την τύχη να ζήσουμε αλλά είχαμε τη χαρά να τ’ ακούσουμε από «πρώτο χέρι» την αληθινή αυτή ιστορία. Και πρώτα απ’ όλους από τον, μικρό τότε πρωταγωνιστή, Αθανάσιο Σύρο.
Ο μικρός Αθανάσιος συνάντησε και μίλησε πολλές φορές με μια άγνωστη αλλά γλυκύτατη μαυροφόρα γυναίκα, η οποία δεν ήταν άλλη από τη Μεγαλόχαρη Θεομήτορα, την Παναγία! Η άγνωστη γυναίκα τον επισκέφτηκε στον ύπνο του όπου του αποκάλυψε την ταυτότητά της και του υπέδειξε τον τόπο όπου ήταν θαμμένη η θαυματουργή Της εικόνα. Ο μικρός Αθανάσιος λοιδορήθηκε όταν αποκάλυψε το μεγάλο του μυστικό και για πολλά χρόνια δεν γινόταν πιστευτός ώσπου οκτώ χρόνια μετά, μια θανατηφόρα ασθένεια που έπεσε στα ζώα του χωριού, έγινε αιτία να έρθουν πιο κοντά οι άνθρωποι στην Εκκλησία και να αναζητήσουν την χαμένη εικόνα της Παναγίας. Στις αρχές Ιουνίου του 1962 ήρθε στην Ξυνιάδα ένα σκαπτικό μηχάνημα για να ανοίξει τους δρόμους του χωριού. Οι Ξυνιαδιώτες ζήτησαν από τον οδηγό Ηλία Σάλτα να βοηθήσει στην ανασκαφή για της ανεύρεση της εικόνας. Ο ίδιος αντέδρασε βίαια και έμεινε μόνο μετά από παρέμβαση του Λαμιώτη Σπύρου Χουλιάρα και των αρχών της κοινότητας, τον πρόεδρο, τον δάσκαλο, τον ιερέα, τις αστυνομικές αρχές και το εκκλησιαστικό συμβούλιο, που τον έπεισαν. Ο χειριστής μετά την άκαρπη πρώτη εκσκαφή επιχειρεί και δεύτερη χωρίς αποτέλεσμα, αρχίζει να βλαστημά και επιχειρεί τρίτη φορά χωρίς αποτέλεσμα και πάλι. Η μηχανή είχε σταματήσει. Τότε ο αστυνομικός που ήταν κοντά στο σημείο βλέπει δίπλα στο μαχαίρι του μηχανήματος, κοντά στη ρίζα ενός πουρναριού την εικόνα της Παναγίας.
Αμέσως εκτυλίχθησαν απερίγραπτες σκηνές με τους παρευρισκόμενους να γονατίζουν και να προσκυνούν την Άγια και Σεπτή Εικόνα της Παναγίας, κάποιοι έτρεξαν και χτύπησαν δυνατά την καμπάνα για να ειδοποιηθούν όσοι κάτοικοι ήταν στα χωράφια. Κάποιοι άλλοι αγκάλιασαν τον μικρό Αθανάσιο και του ζητούσαν να τους συγχωρήσει για την ασέβεια και την απιστία τους. Ο χειριστής του μηχανήματος έπεσε κλαίγοντας, προσκύνησε την εικόνα και παρακαλούσε να τον συγχωρήσει η Θεοτόκος. Από τους πρώτους Ιερείς που αντίκρισε την εικόνα ήταν ο παππούς μου Παπα-Δημήτρης ο οποίος, σύμφωνα με τις διηγήσεις και του σημερινού Ηγούμενου της Μονής Αθανάσιου Σύρου, παραλλήλισε την αποκάλυψη της Θαυματουργής εικόνας με την άφιξη του Ιησού Χριστού στην Ιεριχώ, όταν επισκέφτηκε τον αμαρτωλό και πλούσιο Αρχιτελώνη και μετέπειτα Απόστολο Ζακχαίο, λέγοντας: Ζακχαῖε, σπεύσας κατάβηθι• σήμερον γὰρ ἐν τῷ οἴκῳ σου δεῖ με μεῖναι. («Ζακχαίε, κατέβα και τρέξε, σήμερα είναι ανάγκη να μείνω στο σπίτι σου, αφού για σένα ήλθα, για να σε σώσω»).
Στον Ιερό αυτό τόπο χτίστηκε αμέσως μικρός ναός και λίγο αργότερα ο σημερινός Οίκος της Παναγίας Ελαιούσης, η Ιερά Μονή στην οποία πλήθος πιστών συρρέει για να προσκυνήσει τη Χάρη Της θαυματουργής Εικόνας της Θεοτόκου. Ο μικρός Αθανάσιος αφιέρωσε τη ζωή του στη Χάρη της Παναγίας Ελεούσης και είναι σήμερα Αρχιμανδρίτης και Ηγούμενος της Ιεράς Μονής, με τεράστιο φιλανθρωπικό και ποιμαντικό έργο.
Το Ιερό Προσκύνημα εορτάζει δυο φορές το χρόνο: Την ημέρα της ευρέσεως της εικόνας, δηλαδή την 21ηΙουνίου, και την 15η Αυγούστου, την ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Το Μοναστήρι της Παναγίας της Αντίνιτσας

Το Μοναστήρι της Παναγίας της Αντίνιτσας βρίσκεται στις πλαγιές του όρους Όθρυς. Κατά την επικρατούσα άποψη το προσωνύμιό της έχει σχέση με την αρχαία πόλη Αντινοίτισσα πού ίδρυσε στην Όθρη ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Αδριανός τον Β΄ μ.Χ. αιώνα. Το Μοναστήρι καταστράφηκε ολοσχερώς από τις κατοχικές δυνάμεις το 1944. Το καθολικό πού καταστράφηκε ήταν ένα χάρμα οφθαλμών όπως υποστηρίζεται από τούς μελετητές. Ήταν αθωνικού τύπου, τετρακιόνιος σταυροειδής μετά τρούλου. Ήταν το αρχαιότερο Καθολικό Μονής μεταβυζαντινών χρόνων πού εμιμείτο τα αγιορείτικα καθολικά έχουν τον Κωσταντινοπολιτικόν Σταυροειδή τύπον, με πλάγιους χορούς και μικρά τρουλωτά παρεκκλήσια δεξιά και αριστερά του Ιερού Βήματος. Αντίγραφο αυτό του παλαιού Ναού είναι το σημερινό Καθολικό πού ανηγέρθη το έτος 2000. Από την καταστροφή διέφυγε η θαυματουργός εικόνα της Παναγίας. Περί της Μονής Αντινίτσης έγραψαν οι: Σωτηρίου στην χριστιανική Αρχαιολογία του και Ορλάνδος στην επετηρίδα Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών.
Για την ονομασία του μοναστηριού υπάρχουν δύο εκδοχές . Η πρώτη στηρίζεται στην παράδοση και οφείλει την ονομασία στην προέλευση της καταγωγής της θαυματουργής εικόνας της Θεοτόκου απ το Αϊδίνιο της Μ. Ασίας. Γι αυτό πήρε και το όνομα Παναγιά η Αϊδινιώτισσα ,που τελικά κατέληξε να προφέρεται από την λαό Παναγιά η Αντινίτσα. Η παράδοση λέει πως όταν ξεκίνησαν οι σφαγές στην πόλη του Αϊδινίου , δύο Αϊδινιώτες πιθανών κληρικοί ,έφυγαν και ζήτησαν καταφύγιο στην κεντρική Ελλάδα, φέρνοντας μαζί τους και την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας του Αϊδινίου. Σύμφωνα με την παράδοση όταν οι δύο Αϊδινιώτες έχοντας μαζί τους την ιερή εικόνα της Αϊδινιώτισσας Παναγίας νύχτωσαν κοντά στην σημερινή θέση και αποφάσισαν να διανυχτερεύσουν εκεί και το πρωί να συνεχίσουν τον δρόμο τους . Όταν ήρθε το φως της ημέρας και ετοιμάστηκαν να αναχωρήσουν ,ξαφνικά η εικόνα της Παναγίας ήταν τόσο βαριά που ήταν αδύνατον να την σηκώσουν και να συνεχίσουν τον δρόμο τους. Φοβερός είναι ο τόπος αυτός μουρμούρισαν οι δύο Αϊδινιώτες. Κάθισαν και προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν με απλά σύνεργα του νου τους το θαυματουργό αυτό γεγονός. Με θεία φώτιση κατανόησαν, ότι το σημάδι πρέπει να εκληφθεί σαν σοβαρή επιθυμία της Παναγίας να παραμείνει στον τόπο αυτόν για πάντα. Έτσι στην όμορφη πλαγιά της Όθρυος αποφάσισαν και έκτισαν το σπιτικό της Αϊδινιώτισσας Παναγιάς ,που έμεινε στην ιστορία σαν Μοναστήρι της Αντινίτσας. Η δεύτερη εκδοχή στηρίζεται στην γραμματολογική ερμηνεία της λέξης . Πρώτος ο Ευστάθιος Δράκος συσχετίζει το όνομα Αντινίτσα με την παλαιά κώμη Αντίνα ,της οποίας τα ερείπια σώζονται ακόμη στην περιοχή, την θέση αυτή ασπάζεται και ο Αθανάσιος Φλώρος ο οποίος αναφέρει :Την γνώμη αυτή του Δράκου ευρίσκω ορθή . Θα ήταν όμως δυνατόν να προσδιορίσουμε και τον χρόνο της ιδρύσεως της αρχαίας αυτής πόλης . Ο αυτοκράτωρ Ανδριανός (117-138 μ.χ.) έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρων κυρίως για την Αθήνα αλλά και τις άλλες περιφέρειες της Ελλάδας. Στην Άβαν της Φωκίδος έκτισε ναό του Απόλλωνος και στην Υάπολη της Φωκίδος Στοά. Στην μνήμη του στενού του φίλου Αντινόου ,που πνίγηκε το 130 μ.χ. στον Νείλο της Αιγύπτου ,έκτισε την Αντινοούπολη ,ο νομός μάλιστα ονομάστηκε Αντινοϊτης . Αλλά και για την Φθιώτιδα έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρων ,αφού μάλιστα κατά διαταγή του ο Ανθύπατος Μακεδονίας Κόϊντος Γέλλιος Σέντιος Αυγουρίνος έλυσε διαφορά που είχε ξεσπάσει για τα σύνορα μεταξύ στους Λαμιέων και τους Υπαταίων. Είναι πολύ πιθανών η πόλη που ιδρύθηκε από τον Ανδριανό στην Όθρη να ονομάστηκε Αντινοϊτισσα , αφού ο νομός της Αιγύπτου ονομάσθηκε Αντινοϊτης , και με τα χρόνια κατέληξε να λέγεται Αντινίτσα. Με την εκδοχή αυτή τάσσεται και ο ακαδημαϊκός Αν. Κ. Ορλάνδος σε παλαιότερη διεξοδική μελέτη γα το καθολικό της Μονής. Επομένως η ονομασία της Μονής έχει σχέση με την αρχαία πόλη Αντινοϊτισσα και λιγότερο μπορούμε να την συνδέσουμε με την πόλη Αϊδίνιο της Μικράς Ασίας. Εορτάζει την 8η Σεπτεμβρίου.

H Παναγία η «Λιμνιώτισσα» στην Παναγιά Δομοκού

Στην Παναγιά Δομοκού βρίσκεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της «Λιμνιώτισσας», από την οποία πήρε προφανώς το όνομά του το χωριό και η οποία γιορτάζει ως πολιούχος την 23η Αυγούστου, εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Η παράδοση αναφέρει ότι κατά τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας μεταφέρθηκε από κοντινό Ναό και βυθίστηκε στα νερά της λίμνης Ξυνιάδας από τους πιστούς για να γλιτώσει την πυρπόληση και την καταστροφή, στο σημερινό «Μάτι» της Παναγιάς, κοντά στον Πλάτανο.
Η εικόνα της Θεομήτορος βρέθηκε με θαυματουργό τρόπο αρκετά χρόνια αργότερα όταν κάποιος κάτοικος του χωριού ονόματι Παπαντώνης, όργωνε με τα βόδια του στην όχθη της λίμνης. Το άροτρό του σκάλωσε κάπου κι αυτός, λόγω της κόπωσης, έγειρε να ξεκουραστεί. Εκεί στον γρήγορο ύπνο του, είδε σαν όραμα την ύπαρξη της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας και αφού ξύπνησε απότομα ειδοποίησε τους συγχωριανούς του και όλοι μαζί σκάβοντας αντίκρισαν την ιερή εικόνα. Τοποθετήθηκε πρόχειρα στο σημείο όπου  αργότερα χτίστηκε η Αγία Τράπεζα του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα. Για πάρα πολλά χρόνια την ημέρα της εορτής της Εκκλησίας και της εικόνας, πλήθος πιστών συνέρεε για το ιερό προσκύνημα της  στις 23 Αυγούστου κάθε χρόνο και ακολουθούσε το πανηγύρι.  

Δ. Β. Καρέλης

2012

Ο ήρωας, ο  ευσεβής αθλητής, το πρότυπο ηθικού και φυσικού κάλλους, ο αληθής και γνήσιος γόνος του μεσαιωνικού αρματολισμού, ο σεμνός μαχητής, ο απόστολος  αποδεχόμενος εν πλήρει πνεύματος ηρεμία τις βασάνους του μαρτυρίου, ο Αθανάσιος Διάκος, γεννήθηκε στη Μουσουνίτσα της Παρνασσίδας.

Ο παππούς του, Αθανάσιος Γραμματικός, συμμετείχε στο αρματολίκι του διαβόητου Κωνσταντάρα από την Αγία Ευθυμία και στη συνέχεια δημιούργησε δική του ομάδα η οποία έγινε φόβος και τρόμος των Οθωμανών της Δωρίδας και της Παρνασσίδας. Ο Αθανάσιος Γραμματικός απέκτησε τρεις γιους, τον Μήτρο, τον Κωστούλα, τον Νίκο και μια θυγατέρα την Στάμω. Ο Μήτρος κι ο Κωστούλας έζησαν, πολέμησαν και πέθαναν μαχόμενοι στα βουνά της περιοχής, δίπλα στον Καπετάν Ανδρούτσο.

Ο μόνος επιζήσας εκ των τριών αδελφών Νίκος, αφιερωθείς παιδιόθεν στον ποιμαντικό βίο, έζησε στη Μουσουνίτσα, όπου και πέθανε το 1809, αφήνοντας πίσω του δύο γιους τον Μήτρο, επονομαζόμενο Μασσαβέτα, ως υιοθετηθέντα από τον Ιωάννη Μασσαβέτα, ατέκνου συζύγου της αδελφής του πατέρα του και θείας του Στάμως και τον Αθανάσιο. Ο τελευταίος γεννήθηκε κατά μία άποψη περί τα 1792 κατά δε τον Ιωάννη Φιλήμονα, περί τα 1786.

Ο Αθανάσιος μόλις έφηβος, εισήχθη από τον πατέρα του ως δόκιμος (καλογεροπαίδι) στη μονή του Αγίου Ιωάννου του ΙΙροδρόμου, κοντά στην Αρτοτίνα Φωκίδας, όπου μετά από λίγο και χειροτονήθηκε Διάκονος. Ο ιερατικός χαρακτήρας του σε συνδυασμό με το μετέπειτα πολεμικό του πνεύμα, τον κατέστησαν σύντομα πρότυπο ευσέβειας και γενναιότητας.

Η περιλάλητη  ομορφιά του νεαρού Αθανάσιου, αν και κείνος βρισκόταν κλεισμένος στο Μοναστήρι, κίνησε το ενδιαφέρον κάποιου Φερχάτβεη εκ των αγάδων της Δωρίδας, βαθύπλουτου και λάγνου, ο οποίος πεθύμησε να δει από κοντά «το άνθος όπερ έθαλλεν εν τας αγκάλαις της εκκλησίας». Μόλις έγινε γνωστή η πρόθεση του Αγά, ο Αθανάσιος Διάκος φεύγει κρυφά από τη μονή, με την προτροπή του Ηγουμένου, και καταφεύγει στα όρη της Δωρίδας όπου δρούσαν οι συμμορίες του Δήμου Σκαλτζά και του Γούλα. Από κει απηύθυνε απειλητική επιστολή προς τον αισχρό Οθωμανό, βάζοντας μέσα στο φάκελο και το φρεσκοξυρισμένο του γένι, σύμβολο του αγώνα κατά των εχθρών της Ελλάδας, τον οποίο έκτοτε κήρυττε διαρκώς. Η λαϊκή παράδοση αναφέρει πως ο Διάκος προσβλήθηκε απ' τα λεγόμενα του Τούρκου αγά και μετά από καβγά τον σκότωσε.

Μετά τα γεγονότα και για μεγάλο διάστημα, θήτευσε και διακρίθηκε κοντά στους Σκαλτζά και Γούλα και έλαβε τον τίτλο του αποσπασματάρχη, μπαίνοντας στο μάτι του Φερχάτη, Βοεβόδα Σαλόνων (Άμφισσας), καθώς δεν τήρησε το έθιμο κατά το οποίο έπρεπε πάντες οι αρματολοί της επαρχίας να προσέρχονται μετά δώρων και να συγχαίρουν τον άρχοντα. Μόνος ο Διάκος, ως αντιπρόσωπος του Σκαλτζά, δεν έστερξε να υποβληθεί στην υβριστική ταπείνωση. Ο δε Φερχάτης έλαβε αφορμή απ’ το γεγονός αυτό και τον κατηγόρησε στον Αλή Πασά ως ταραξία, δεν κατάφερε όμως να τον φονεύσει παρά τη σχετική άδεια που έλαβε.

Μετά από λίγο καιρό ο Αθανάσιος Διάκος, μιμούμενος το παράδειγμα των διασημότερων της Ελλάδος πολεμιστών, μετέβη στα Ιωάννινα και μέχρι του έτους 1816 υπηρέτησε στο λόχο των σωματοφυλάκων του Τεπελενλή Αλή Πασά, καθώς την εποχή εκείνη η αυλή του τρομερού Βεζύρη είχε μεταμορφωθεί σε αληθινή εφεδρεία του Ελληνισμού. Ο Αθανάσιος Διάκος παρέμεινε ως αρματολός  στο στρατό του Αλή Πασά μαζί με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο.

Όταν ο Ανδρούτσος διορίστηκε καπετάνιος των αρματολών στη Λιβαδειά, ο Διάκος έγινε πρωτοπαλίκαρο του. Έκτοτε άρρηκτοι δεσμοί φιλίας και αδελφότητας συνέδεσαν τους δύο πολεμιστές. Όταν ο Οδυσσέας Ανδρούτσος έφυγε από τη Λιβαδειά υπό το φόβο του Μπαμπά Πασά, ο Αθανάσιος Διάκος κατέλαβε επάξια τη χηρεύουσα θέση του οπλαρχηγού της πόλης. Στα χρόνια που ακολουθούν και που καταλήγουν στην Επανάσταση του 1821, ο Διάκος με τη δική του ομάδα κλεφτών και όπως πολλοί άλλοι καπετάνιοι γίνεται μέλος της Φιλικής Εταιρίας, λαμβάνοντας  τον τίτλο του «κολονέλου» (συνταγματάρχης). Ο Αθανάσιος Διάκος ως οπλαρχηγός στη σημαία του που ήταν λευκή, είχε ως έμβλημα από την μία πλευρά την εικόνα του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου και από την άλλη τη  φοβερή ρήτρα «Ελευθερία ή Θάνατος»! Η σφραγίδα του Διάκου ήταν ωοειδής και έφερε ως σύμβολο τον δικέφαλο αετό των βυζαντινών αυτοκρατόρων,  επί κεφαλής δε τον Σταυρό και με  κεφαλαία γράμματα  Ο Θ Ν Κ, «ο Θεός νικά», όμοια και  απαράλλακτη με τη σφραγίδα  Πανουργιά. Από τη θέση τού αρχηγού του  αρματολικιού της Λιβαδειάς οργάνωσε ομάδα πολεμιστών ξεγελώντας τούς Τούρκους πώς ήθελε να χτυπήσει τον Ανδρούτσο που σήκωσε κεφάλι. Την 1 Απριλίου 1821 κυρίευσε το φρούριο της πόλης. Σύντομα και με τη βοήθεια και άλλων καπεταναίων ελευθέρωσε όλη την Ανατολική Στερεά.

Μαθαίνοντας πως Ομέρ Βρυώνης και Κιοσέ Μεχμέτ κατέβαιναν για να πνίξουν την επανάσταση έτρεξε προς τις Θερμοπύλες και κατέλαβε τη γέφυρα του Σπερχειού (Γεφύρι της Αλαμάνας) μαζί με τετρακόσιους περίπου πολεμιστές, όπου  κατέστησαν απόρθητο ακρόπολη το Χάνι της Αλαμάνας, ενώ οι άλλοι οπλαρχηγοί πιάνουν τις γύρω θέσεις.

Στη μάχη στις 22 Απριλίου 1821, έχοντας η πλειοψηφία των Ελλήνων υποχωρήσει, οι Τούρκοι συγκέντρωσαν την επιθετική τους ισχύ ενάντια στη θέση του Διάκου στη γέφυρα της Αλαμάνας. Βλέποντας ότι ήταν θέμα χρόνου προτού κατακλυστούν απ' τον εχθρό, ο Μπούσγος, που πολεμούσε παράλληλα με τον Διάκο, του πρότεινε να υποχωρήσουν. Ο Διάκος επέλεξε να μείνει και να παλέψει μαζί με 48 συμπολεμιστές του σε μία απελπισμένη μάχη σώμα με σώμα, λίγες ώρες πριν συντριβούν.

Ο σοβαρά πληγωμένος στον δεξί ώμο ο Διάκος συνελήφθη από πέντε Τσάμηδες. Οι συναγωνιστές του Καλύβας και Βακογιάννης που όρμησαν ξιφήρεις να το σώσουν σκοτώθηκαν κοντά στον αρχηγό τους. Το πτώμα του αδελφού του Διάκου, του Μήτρου Μασσαβέτα, χρησίμευσε μάλιστα ως τελευταίο οχύρωμα καθώς πίσω απ’ αυτό αγωνίστηκε πληγωμένος ο Αθανάσιος Διάκος.

Ο Διάκος μεταφέρεται σιδηροδέσμιος  από τους Τούρκους στην Λαμία, μπροστά στον Ομέρ Βρυώνη, ο οποίος προσφέρθηκε να τον κάνει ανώτερο αξιωματικό στον οθωμανικό στρατό αν αλλαξοπιστούσε και ασπαζόταν το Ισλάμ. Ο Διάκος αρνήθηκε απαντώντας «Η Ελλάς έχει πολλούς Διάκους!» συμπληρώνοντας, «Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θε να πεθάνω». Ο ελληνικής καταγωγής Ομέρ Βρυώνης, ο καταγόμενος από το  γένος των Παλαιολόγων Βρυόνων, επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας δεσποτών της Μουζακίας στην Αλβανία,  που γνώριζε το Διάκο, ζήτησε από τον θηριώδη τύραννο Κιοσέ Μεχμέτ να του χαρίσει τη ζωή λέγοντάς του πως θα βοηθούσε να αλλαξοπιστήσουν πολλοί Έλληνες, όμως εκείνος ήταν ανένδοτος δηλώνοντας πως πρέπει να «δώσωμεν ιμπρέτι (τρόμο) στους ραγιάδες».

Καταδικάστηκε σε «δια πασσάλου θάνατον», ανασκολοπισμό (σούβλισμα), ποινή που εκτελέστηκε την ίδια μέρα, στις 24 Απριλίου, μέσα σε φρικτά βασανιστήρια για τον Αθανάσιο Διάκο. Το απεχθές έργο του δημίου ζήτησε και ανέλαβε ο Χαλήλμπεης,  σημαίνων Τούρκος της Λαμίας, ο οποίος έπεισε τον Μεχμέτ πασά.

Ο Διάκος αντιμετώπισε το μαρτύριο με ανείπωτο ηρωισμό. Κατά τον Φιλήμονα ο Θανάσης Διάκος στράφηκε προς τους Αλβανούς και είπε «Δεν βρίσκεται από σας κανένα παλληκάρι να με σκοτώσει με πιστόλα και να με γλιτώσει από τους Χαλδούπιδες!». Το τελευταίο παράπονο του μεγάλου ήρωα ήταν: «Για ιδές καιρό που εδιάλεξεν ο Χάρος να με πάρη, Τώρα που ανθίζουν τα κλαριά που βγάν’ η γη χορτάρι». Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι ο Διάκος σουβλίστηκε στο σημείο που βρίσκεται σήμερα το κενοτάφιο.

Όπως μαρτυρά ο ανιψιός του Διάκου, Κωνσταντίνος Κούστας, το σκήνωμα του ήρωα πετάχτηκε τελικά σε έναν μεγάλο σκουπιδόλακκο, βορειοδυτικά της Λαμίας, ανάμεσα στον λόφο του Αγίου Λουκά και το σημερινό στρατόπεδο της Μεραρχίας Υποστηρίξεως. Εικάζεται πως οι ντόπιοι Έλληνες χριστιανοί, βγήκαν κρυφά τη νύχτα και έθαψαν το σώμα του, στον χώρο που αρχίζει σήμερα η οδός Ησαΐα. Ο χώρος της ταφής του είχε λησμονηθεί και ανακαλύφθηκε από τον αντισυνταγματάρχη Ρούβαλη, το 1881. Το 1886 έγινε το πρώτο μνημόσυνό του και τοποθετήθηκε η σημερινή προτομή. Ο μαρτυρικός θάνατος του Διάκου συγκλόνισε και ταυτόχρονα εμψύχωσε τους αγωνιστές.

Η πολιτεία για να τιμήσει τον μεγάλο Έλληνα ήρωα, έστησε τον υπέρλαμπρο ανδριάντα του στην πλατεία Διάκου, με επίσημα αποκαλυπτήρια, παρουσία και του Βασιλέως Γεωργίου Α' , της βασιλικής οικογένειας, υπουργών, στρατιωτικών και άλλων επισήμων, στις 23 Απριλίου 1903.

Η ζωή του και η μαρτυρική του θυσία ενέπνευσαν τη λαϊκή μούσα...